Ξεχωριστές στιγμές αμοιβαιότητας στη Μουσικοθεραπεία, με ένα παιδί με αυτισμό

Από την Αντωνία Πλυσή BMus, MA Music Therapy, GIM (Advanced level III), Μουσικολόγος – Μουσικοθεραπεύτρια, Πρόεδρος Συνδέσμου Μουσικοθεραπείας Κύπρου(ΣΥ.ΜΟΥ.Κ).

Η ιστορία της Μαρίας

H Μαρία ήταν 3 χρονών, όταν πρωτοήλθε μαζί με τη μητέρα της για Μουσικοθεραπεία. Όπως γίνεται συνήθως, τους είχε παραπέμψει ο γιατρός μετά από διάγνωση, στην οποία η Μαρία ενέπιπτε μέσα στο φάσμα του αυτισμού. Η Μαρία όπως και τα περισσότερα παιδάκια με αυτισμό είχε τα τυπικά χαρακτηριστικά του αυτιστικού φάσματος. Σύμφωνα με τη μητέρα της, έδειχνε ελάχιστο ενδιαφέρον για τους άλλους ακόμα και για τα μέλη της οικογένειας της, προτιμούσε να μένει μόνη της και να ασχολείται με συγκεκριμένα αντικείμενα με το δικό της ιδιαίτερο τρόπο. Επίσης, επειδή δεν είχε αναπτύξει γλωσσικές ικανότητες, για να δείξει οτιδήποτε και εάν ήθελε, θα φώναζε ή θα τραβούσε από το χέρι τη μαμά της για να την πάει εκεί που ήθελε. Το κυριότερο όμως που απασχολούσε τη μητέρα της ήταν οι ελλείψεις που είχε στους τομείς της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και των δεξιοτήτων επικοινωνίας.


Πρώτη αξιολόγηση

Κατά τη διάρκεια των πρώτων συναντήσεων η μουσικοθεραπεύτρια παρατηρεί το παιδί και αξιολογεί την κατάσταση του έτσι ώστε η θεραπεία να είναι στοχευμένη και να βοηθήσει όσο γίνεται περισσότερο το παιδί. Αυτό έκανα και με τη Μαρία. Όταν την συνάντησα για πρώτη φορά παρατήρησα ότι η Μαρία είχε μειωμένη βλεμματική επαφή, μπορούσα να πηγαίνω κοντά της και αυτή να προτιμά να κοιτάζει το τοίχο, ήθελε εμμονικά πάντα όλα τα μουσικά όργανα να είναι στη ίδια θέση και της άρεσε να παίζει πάντα με τα ίδια μουσικά όργανα. Είχε δηλαδή στερεότυπες μορφές συμπεριφοράς, ενδιαφερόντων και δραστηριοτήτων. Η Μαρία, όπως και τα περισσότερα παιδιά με αυτισμό, είχε δημιουργήσει ένα δικό της κόσμο, στον οποίο δεν επέτρεπε τη συμμετοχή άλλων ανθρώπων και στον οποίο ήταν δύσκολο να δεχτεί παρεμβάσεις και αλλαγές. Η Μαρία δεν επιθυμούσε την απομόνωση, απλά ο κόσμος μας της φάνταζε απειλητικός και πολύ δύσκολος να τοv κατανοήσει. Εδώ έρχεται και ο ρόλος της Μουσικοθεραπείας. Η Μουσικοθεραπεία, αντίθετα με όλες τις άλλες μορφές παρέμβασης, χρησιμοποιεί ως μέσω επικοινωνίας την ίδια τη μουσική και πολύ λίγο τον λόγο. Η μουσική είναι μια γλώσσα που όλοι μπορούν να την κατανοήσουν, να τη νιώσουν και δεν φαντάζει τόσο απειλητική όσο ο λόγος στα παιδιά με αυτισμό. Μέσα από το μουσικό παιχνίδι προσπαθούμε να βρούμε ένα τρόπο να συνδεθούμε, να επικοινωνήσουμε με το παιδί και σιγά σιγά να παρέμβουμε για να βελτιώσουμε όσο μπορούμε την κατάσταση του.

Πιο κάτω θα προσπαθήσω να περιγράψω με λόγια τρεις ξεχωριστές στιγμές αμοιβαιότητας που βίωσα με τη Μαρία. Μέσα από την περιγραφή αυτών των τριών επεισοδίων στοχεύω να δείξω πως η Μουσικοθεραπεία μπορεί να παρέμβει και να βοηθήσει ένα παιδί όπως η Μαρία να βγει από την απομόνωση, να του κινήσει το ενδιαφέρον για να επικοινωνήσει με τους γύρο του και να εκφράσει τα συναισθήματα του με ένα τρόπο μοναδικό, δείχνοντας μας ότι ένα παιδί με αυτισμό επιθυμεί την κοινωνική αλληλεπίδραση όπως όλοι μας απλά δεν ξέρει τον τρόπο για να το πετύχει.


1ο στιγμιότυπο

(Παρμένο από συνεδρία του 2ου μήνα των συναντήσεων μας)

« Η Μαρία είναι ξαπλωμένη στο χαλάκι και εγώ δίπλα της με την κιθάρα μου. Δίνω λίγο χρόνο στη Μαρία για να δω τι αντίδραση θα μου δώσει. Η Μαρία ξεκινά με ένα φώνημα (ουυυ), το οποίο παίρνω σαν βάση και απαντώ, τραγουδώντας μ ’ένα παρόμοιο(ου) με αυτό που μου έδωσε. Ταυτόχρονα παίζω μια απλή συγχορδία στην κιθάρα για να δώσω περισσότερο χρώμα. Μόλις σταματώ τη φράση μου, η Μαρία παίρνει τον δικό μου τόνο και μου απαντά με ένα άλλο φώνημα (ιου), τραγουδώντας το με τρόπο κοντινό στο δικό μου. Ακολούθως μετά με κοιτάζει για λίγο και περιμένει την απάντηση μου. Εγώ εξελίσσω το φώνημα της τραγουδώντας λίγο πιο δυνατά, παίζοντας την ίδια συγχορδία και κοιτάζοντάς την. Η Μαρία μπαίνει αυτή τη φορά στο τέλος της δικής μου φράσης και τη συμπληρώνει μελωδικά. Αυτή η διαλογική μορφή επικοινωνίας συνεχίζεται για 2 ολόκληρα λεπτά».

Αυτό το στιγμιότυπο, παρμένο από μια από τις πρώτες συναντήσεις με τη Μαρία, δείχνει την προσπάθεια μου να ανακαλύψω ένα τρόπο επικοινωνίας μαζί της. Μέχρι εκείνη τη στιγμή η Μαρία ενδιαφερόταν μόνο να βάζει τα μικρά μουσικά όργανα στο στόμα της και να βγάζει επιφωνήματα του τύπου ααα, ου, ιιι χωρίς βλεμματική επαφή. Βασισμένη στους δικούς της ήχους, δημιούργησα ένα μουσικό διάλογο. Πήρα ένα φώνημα της Μαρίας και έφτιαξα μια μουσική φράση σαν απάντηση. Προσπάθησα λοιπόν να αναπτύξω μουσικά τα στοιχεία που μου έδωσε η Μαρία (φώνημα) και έτσι να κερδίσω την προσοχή της και να επικοινωνήσω μαζί της μέσα από το μουσικό διάλογο. Ο τρόπος που λειτουργήσαμε είχε τα ίδια χαρακτηριστικά μιας φυσιολογικής επικοινωνίας, μόνο που αντί του λόγου είχαμε μουσικές φράσεις. Μέσα από αυτή τη δραστηριότητα η Μαρία έδειξε πως επιθυμεί να επικοινωνήσει, απλά δεν είχε μέχρι τότε τις λεκτικές δεξιότητες να το κάνει. Ενισχύοντας όμως τις επικοινωνιακές της δεξιότητες μέσω τέτοιων δραστηριοτήτων της κινούμε το ενδιαφέρον να αλληλοεπιδράσει, ανοίγοντας το δρόμο να επικοινωνήσει λεκτικά κάποια στιγμή με τους γύρο της.


2ο στιγμιότυπο

(Παρμένο από συνεδρία του 8ου μήνα των συναντήσεών μας)

« Η Μαρία κάνει ασταμάτητους γύρους γύρω από τον εαυτό της και εγώ ξεκινώ να περιγράφω τις κινήσεις της μέσα από ένα απλό τραγούδι. Όμως κάθε μελωδική μου φράση ακολουθά τον ρυθμό της κίνησης της. Η μελωδία μου είναι χαρωπή και προσπαθώ να κερδίσω την προσοχή της. Ανάμεσα σε μένα και τη Μαρία υπάρχει ένας κύμβαλο. Σαν ξεκινώ να χτυπώ με ρυθμό το κύμβαλο, χρησιμοποιώντας μικρές συλλαβές (τι, τα), η Μαρία σταματά για λίγο τα στροβιλίσματα, με κοιτάζει με περιέργεια, και πλησιάζοντάς με μου πιάνει το χέρι, δείχνοντας μου έτσι πως θέλει και αυτή να παίξει το κύμβαλο μαζί μου. Προσπαθώ να την ενθαρρύνω, παίζοντας μαζί της και τραγουδώντας. Η Μαρία με περισσότερη αυτοπεποίθηση συνεχίζει να κτυπά το δίσκο με ρυθμό και να με κοιτάζει ενθουσιασμένη. Με τη φωνή μου συνεχίζω να τραγουδώ και η Μαρία μένει συγκεντρωμένη σε αυτό που κάνει κοιτάζοντας με συνεχώς. Στο τέλος κλείνει η ίδια αυτό το μουσικό ταίριασμα χτυπώντας δυνατά το κύμβαλο, δίνοντας την αίσθηση του τέλους και μου χαμογελά».

Οι συνεχείς κυκλικές κινήσεις της Μαρίας εκτός του πλαισίου των συναντήσεων μας, θα αποτελούσαν μια μοναχική δραστηριότητα χωρίς νόημα και σκοπό. Με το τραγούδι που αυτοσχεδίασα, έδωσα μουσικό και λεκτικό νόημα στις πράξεις της. Με τη φωνή μου σχημάτισα μια μελωδική μορφή η οποία εμπεριείχε το τέμπο της Μαρίας, την ένταση της, και της κρατούσε την προσοχή μέχρι να γίνει μια επικοινωνία με νόημα. Γι’ αυτό στο τέλος με κοίταξε και χαμογέλασε. Έτσι ενώ ήταν μόνη αρχικά και έκανε γύρους, μετά συγχρονίστηκε μαζί μου και έδειξε αναγνώριση σε αυτά που έκανα.

Επίσης βλέποντας κάποιος αυτή τη δραστηριότητα θα μπορούσε να καταλάβει ότι η Μαρία άρχισε να εξελίσσεται. Εκεί που έβαζε τα μουσικά όργανα στο στόμα της τώρα αντιλήφθηκε, ότι χτυπώντας τα με τον επικρουστήρα μπορούσε να παράγει ωραίους ήχους. Επιπροσθέτως, το γεγονός ότι έπαιξε μουσικές φράσεις στο κύμβαλο με ρυθμό δείχνει ότι η Μαρία απόκτησε μια οργάνωση στις πράξεις της που δεν την είχε πριν και κατάφερε να κάνει εποικοδομητικό παιχνίδι, κάτι πολύ δύσκολο γι’ αυτά τα παιδιά. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι η Μαρία άρχισε να εξερευνά το περιβάλλον γύρω της, συμμερίζοντάς το με κάποιον άλλο. Για πρώτη φορά δέχτηκε να παίξει ένα μουσικό όργανο μαζί μου και να μου δείξει πως της άρεσε με ένα χαμόγελο της.


3ο στιγμιότυπο

(Παρμένο από συνεδρία του 16ου μήνα των συναντήσεων μας)

«Η Μαρία παίζει το wind chimes αρχικά με ένα τρόπο μονότονο. Δηλαδή κάθεται και χτυπά κάθε μια μπάρα του wind chimes και προσπαθεί να δει τις δονήσεις που παράγονται με ένα τρόπο μηχανικό χωρίς να ενδιαφέρεται για την ύπαρξη μου. Είναι στον δικό της κόσμο. Την παρακολουθώ και προσπαθώ να πιάσω το ρυθμό της κάθε φορά που χτυπά τις μπάρες του wind chimes, απαντώντας της με απλές συγχορδίες στην κιθάρα. Σιγά σιγά κερδίζω την προσοχή της και εξελίσσω τις απλές συγχορδίες σε τραγούδι, με τη Μαρία να με ακολουθεί και να προσπαθεί να τραγουδήσει μαζί μου, κάνοντας η ίδια μελωδικά αα και ου. Αυτό συνεχίζεται για αρκετά λεπτά. Στο τέλος, η Μαρία σηκώνεται από τη θέση της, έρχεται τρέχοντας σε μένα για να μου δώσει μια αγκαλιά και ένα χαμόγελο».

Όπως καθόταν το παιδάκι και έπαιζε τα wind chimes, απομονωμένο σε αυτό που έκανε, θα μπορούσε να ήταν ακόμα ένα μοναχικό παιχνίδι χαρακτηριστικό των αυτιστικών παιδιών. Δηλαδή να έπαιζε όπως έκανε σχεδόν πάντα μόνη. Το ότι εγώ έβαλα συγχορδίες σε κάθε άγγιγμα στα wind chimes και ακολούθησα με προσοχή την κάθε της ενέργεια, διευκόλυνε την ίδια να το ζήσει ως ένα παιχνίδι επικοινωνίας. Γι’ αυτό και στο τέλος του παιχνιδιού με αγκάλιασε ως δείγμα αναγνώρισης του ότι παίξαμε μαζί και το ευχαριστήθηκε.

Για ένα παιδί που ακόμα δεν είχε μιλήσει, η ενίσχυση τέτοιων επικοινωνιακών εμπειριών μ ’ένα άτομο που προσπαθεί να έρθει κοντά στο κόσμο του και στο τι κάνει, μπορεί να είναι ο πρόδρομος της κανονικής ομιλίας που θα ακολουθήσει.

Επίλογος

Στο πάρα πάνω κείμενο προσπάθησα να περιγράψω τις μουσικοθεραπευτικές συναντήσεις μου με ένα παιδί με αυτισμό. Σίγουρα όμως δεν υπάρχουν λέξεις που να μπορούν να αποδώσουν τα συναισθήματα και την εμπειρία του να συμμετέχει κανείς στη μουσικοθεραπευτική διαδικασία. Ο στόχος μου σε αυτό το άρθρο ήταν να δείξω πως τα παιδιά με αυτισμό μπορούν και θέλουν να επικοινωνήσουν και να αλληλοεπιδράσουν με τους γύρο τους και η Μουσικοθεραπεία είναι μέγιστος αρωγός σε αυτή τη πορεία. Μέσα από τα ελάχιστα στιγμιότυπα που έχω δώσει προσπάθησα να φανερώσω τη μοναδικότητα τέτοιων εμπειριών αμοιβαιότητας και αλληλεπίδρασης που δύσκολα ένα παιδί με αυτισμό μπορεί να βιώσει σε ένα άλλο πλαίσιο.

Βιβλιογραφία:

Oldfield, A. (2006). Interactive Music Therapy - A Positive Approach. London: Jessica Kingsley Publishers

Pavlicevic, M. (1999). Music Therapy: Intimate Notes. London: Jessica Kingsley Publishers

Wigram, T. (2004). Improvisation: Methods and Techniques for Music Therapy Clinicians, Educators, and Students. London: Jessica Kingsley Publishers

Bruscia, K..E. (Ed.) (1998). The dynamics of music psychotherapy. Gilsum NH: Barcelona Publishers

Παπανικολάου, Ε. (2010) Αρχές Ψυχοδυναμικής Μουσικοθεραπείας στο Πλαίσιο της Ειδικής Αγωγής. Στο: Πολεμικός, Ν., Μ. Καΐλα, Ε. Θεοδωροπούλου, & Β. Στρογγυλός (Επιμ.): Εκπαίδευση παιδιών με ειδικές ανάγκες. Μια πολυπρισματική προσέγγιση, Αθήνα: Πεδίο

Winnicott, D.W. (1971). Playing and reality. London: Tavistock Publications

Άρθρα σχετικά με τη Μουσικοθεραπεία